मेरे  नगपति!  मेरे  विशाल!  
साकार,  दिव्य,  गौरव  विराट्,  
पौरुष  के  पुंजीभूत  ज्वाल!  
मेरी  जननी  के  हिम-किरीट!  
मेरे  भारत  के  दिव्य  भाल!  
मेरे  नगपति!  मेरे  विशाल!  
युग-युग  अजेय,  निर्बंध,  मुक्त,  
युग-युग  गर्वोन्नत,  नित  महान्,  
निस्सीम  व्योम  में  तान  रहा  
युग  से  किस  महिमा  का  वितान?  
कैसी  अखंड  यह  चिर-समाधि?  
यतिवर!  कैसा  यह  अमर  ध्यान?  
तू  महाशून्य  में  खोज  रहा  
किस  जटिल  समस्या  का  निदान?  
उलझन  का  कैसा  विषम  जाल?  
मेरे  नगपति!  मेरे  विशाल!  
ओ,  मौन,  तपस्या-लीन  यती!  
पल  भर  को  तो  कर  दृगुन्मेष!  
रे  ज्वालाओं  से  दग्ध,  विकल  
है  तड़प  रहा  पद  पर  स्वदेश।  
सुखसिंधु,  पंचनद,  ब्रह्मपुत्र,  
गंगा,  यमुना  की  अमिय-धार  
जिस  पुण्यभूमि  की  ओर  बही  
तेरी  विगलित  करुणा  उदार,  
जिसके  द्वारों  पर  खड़ा  क्रांत  
सीमापति!  तूने  की  पुकार,  
'पद-दलित  इसे  करना  पीछे  
पहले  ले  मेरा  सिर  उतार।'  
उस  पुण्य  भूमि  पर  आज  तपी!  
रे,  आन  पड़ा  संकट  कराल,  
व्याकुल  तेरे  सुत  तड़प  रहे  
डँस  रहे  चतुर्दिक  विविध  व्याल।  
मेरे  नगपति!  मेरे  विशाल!  
कितनी  मणियाँ  लुट  गयीं?  मिटा  
कितना  मेरा  वैभव  अशेष!  
तू  ध्यान-मग्न  ही  रहा;  इधर  
वीरान  हुआ  प्यारा  स्वदेश।  
किन  द्रौपदियों  के  बाल  खुले?  
किन-किन  कलियों  का  अंत  हुआ?  
कह  हृदय  खोल  चित्तौर!  यहाँ  
कितने  दिन  ज्वाल-वसंत  हुआ?  
पूछे  सिकता-कण  से  हिमपति!  
तेरा  वह  राजस्थान  कहाँ?  
वन-वन  स्वतंत्रता-दीप  लिये  
फिरनेवाला  बलवान  कहाँ?  
तू  पूछ,  अवध  से,  राम  कहाँ?  
वृंदा!  बोलो,  घनश्याम  कहाँ?  
ओ  मगध!  कहाँ  मेरे  अशोक?  
वह  चंद्रगुप्त  बलधाम  कहाँ  ?  
पैरों  पर  ही  है  पड़ी  हुई  
मिथिला  भिखारिणी  सुकुमारी,  
तू  पूछ,  कहाँ  इसने  खोयीं  
अपनी  अनंत  निधियाँ  सारी?  
री  कपिलवस्तु!  कह,  बुद्धदेव  
के  वे  मंगल-उपदेश  कहाँ?  
तिब्बत,  इरान,  जापान,  चीन  
तक  गये  हुए  संदेश  कहाँ?  
वैशाली  के  भग्नावशेष  से  
पूछ  लिच्छवी-शान  कहाँ?  
ओ  री  उदास  गंडकी!  बता  
विद्यापति  कवि  के  गान  कहाँ?  
तू  तरुण  देश  से  पूछ  अरे,  
गूँजा  कैसा  यह  ध्वंस-राग?  
अंबुधि-अंतस्तल-बीच  छिपी  
यह  सुलग  रही  है  कौन  आग?  
प्राची  के  प्रांगण-बीच  देख,  
जल  रहा  स्वर्ण-युग-अग्निज्वाल,  
तू  सिंहनाद  कर  जाग  तपी!  
मेरे  नगपति!  मेरे  विशाल!  
रे,  रोक  युधिष्ठिर  को  न  यहाँ,  
जाने  दे  उनको  स्वर्ग  धीर,  
पर,  फिरा  हमें  गांडीव-गदा,  
लौटा  दे  अर्जुन-भीम  वीर।  
कह  दे  शंकर  से,  आज  करें  
वे  प्रलय-नृत्य  फिर  एक  बार।  
सारे  भारत  में  गूँज  उठे,  
'हर-हर-बम'  का  फिर  महोच्चार।  
ले  अँगड़ाई,  उठ,  हिले  धरा,  
कर  निज  विराट्  स्वर  में  निनाद,  
तू  शैलराट!  हुंकार  भरे,  
फट  जाय  कुहा,  भागे  प्रमाद।  
तू  मौन  त्याग,  कर  सिंहनाद,  
रे  तपी!  आज  तप  का  न  काल।  
नव-युग-शंखध्वनि  जगा  रही,  
तू  जाग,  जाग,  मेरे  विशाल!  
             
                mere  nagapti!  mere  wishal!  
sakar,  diwy,  gauraw  wirat,  
paurush  ke  punjibhut  jwala!  
meri  janani  ke  him  kirit!  
mere  bharat  ke  diwy  bhaal!  
mere  nagapti!  mere  wishal!  
yug  yug  ajey,  nirbandh,  mukt,  
yug  yug  garwonnat,  nit  mahan,  
nissim  wyom  mein  tan  raha  
yug  se  kis  mahima  ka  witan?  
kaisi  akhanD  ye  chir  samadhi?  
yatiwar!  kaisa  ye  amar  dhyan?  
tu  mahashuny  mein  khoj  raha  
kis  jatil  samasya  ka  nidan?  
uljhan  ka  kaisa  wisham  jal?  
mere  nagapti!  mere  wishal!  
o,  maun,  tapasya  leen  yati!  
pal  bhar  ko  to  kar  drigunmesh!  
re  jwalaon  se  dagdh,  wikal  
hai  taDap  raha  pad  par  swadesh  
sukhsindhu,  panchnad,  brahmputr,  
ganga,  yamuna  ki  amiy  dhaar  
jis  punybhumi  ki  or  bahi  
teri  wiglit  karuna  udar,  
jiske  dwaron  par  khaDa  krant  
simapati!  tune  ki  pukar,  
pad  dalit  ise  karna  pichhe  
pahle  le  mera  sir  utar  
us  punny  bhumi  par  aaj  tapi!  
re,  aan  paDa  sankat  karal,  
wyakul  tere  sut  taDap  rahe  
Dans  rahe  chaturdik  wiwidh  wyal  
mere  nagapti!  mere  wishal!  
kitni  maniyan  lut  gayin?  mita  
kitna  mera  waibhaw  ashesh!  
tu  dhyan  magn  hi  raha;  idhar  
wiran  hua  pyara  swadesh  
kin  draupadiyon  ke  baal  khule?  
kin  kin  kaliyon  ka  ant  hua?  
kah  hirdai  khol  chittaur!  yahan  
kitne  din  jwal  wasant  hua?  
puchhe  sikta  kan  se  himapati!  
tera  wo  rajasthan  kahan?  
wan  wan  swtantrta  deep  liye  
phirnewala  balwan  kahan?  
tu  poochh,  awadh  se,  ram  kahan?  
wrinda!  bolo,  ghanshyam  kahan?  
o  magadh!  kahan  mere  ashok?  
wo  chandrgupt  baldham  kahan  ?  
pairon  par  hi  hai  paDi  hui  
mithila  bhikharinai  sukumari,  
tu  poochh,  kahan  isne  khoyin  
apni  anant  nidhiyan  sari?  
ri  kapilwastu!  kah,  buddhdew  
ke  we  mangal  updesh  kahan?  
tibbat,  iran,  japan,  cheen  
tak  gaye  hue  sandesh  kahan?  
waishali  ke  bhagnawashesh  se  
poochh  lichchhwi  shan  kahan?  
o  ri  udas  ganDki!  bata  
widyapati  kawi  ke  gan  kahan?  
tu  tarun  desh  se  poochh  are,  
gunja  kaisa  ye  dhwans  rag?  
ambudhi  antastal  beech  chhipi  
ye  sulag  rahi  hai  kaun  aag?  
prachi  ke  prangan  beech  dekh,  
jal  raha  swarn  yug  agnijwal,  
tu  sinhnad  kar  jag  tapi!  
mere  nagapti!  mere  wishal!  
re,  rok  yudhishthir  ko  na  yahan,  
jane  de  unko  swarg  dheer,  
par,  phira  hamein  ganDiw  gada,  
lauta  de  arjun  bheem  weer  
kah  de  shankar  se,  aaj  karen  
we  prlay  nrity  phir  ek  bar  
sare  bharat  mein  goonj  uthe,  
har  har  bam  ka  phir  mahochchar  
le  angDai,  uth,  hile  dhara,  
kar  nij  wirat  swar  mein  ninad,  
tu  shailrat!  hunkar  bhare,  
phat  jay  kuha,  bhage  pramad  
tu  maun  tyag,  kar  sinhnad,  
re  tapi!  aaj  tap  ka  na  kal  
naw  yug  shankhadhwani  jaga  rahi,  
tu  jag,  jag,  mere  wishal!  
mere  nagapti!  mere  wishal!  
sakar,  diwy,  gauraw  wirat,  
paurush  ke  punjibhut  jwala!  
meri  janani  ke  him  kirit!  
mere  bharat  ke  diwy  bhaal!  
mere  nagapti!  mere  wishal!  
yug  yug  ajey,  nirbandh,  mukt,  
yug  yug  garwonnat,  nit  mahan,  
nissim  wyom  mein  tan  raha  
yug  se  kis  mahima  ka  witan?  
kaisi  akhanD  ye  chir  samadhi?  
yatiwar!  kaisa  ye  amar  dhyan?  
tu  mahashuny  mein  khoj  raha  
kis  jatil  samasya  ka  nidan?  
uljhan  ka  kaisa  wisham  jal?  
mere  nagapti!  mere  wishal!  
o,  maun,  tapasya  leen  yati!  
pal  bhar  ko  to  kar  drigunmesh!  
re  jwalaon  se  dagdh,  wikal  
hai  taDap  raha  pad  par  swadesh  
sukhsindhu,  panchnad,  brahmputr,  
ganga,  yamuna  ki  amiy  dhaar  
jis  punybhumi  ki  or  bahi  
teri  wiglit  karuna  udar,  
jiske  dwaron  par  khaDa  krant  
simapati!  tune  ki  pukar,  
pad  dalit  ise  karna  pichhe  
pahle  le  mera  sir  utar  
us  punny  bhumi  par  aaj  tapi!  
re,  aan  paDa  sankat  karal,  
wyakul  tere  sut  taDap  rahe  
Dans  rahe  chaturdik  wiwidh  wyal  
mere  nagapti!  mere  wishal!  
kitni  maniyan  lut  gayin?  mita  
kitna  mera  waibhaw  ashesh!  
tu  dhyan  magn  hi  raha;  idhar  
wiran  hua  pyara  swadesh  
kin  draupadiyon  ke  baal  khule?  
kin  kin  kaliyon  ka  ant  hua?  
kah  hirdai  khol  chittaur!  yahan  
kitne  din  jwal  wasant  hua?  
puchhe  sikta  kan  se  himapati!  
tera  wo  rajasthan  kahan?  
wan  wan  swtantrta  deep  liye  
phirnewala  balwan  kahan?  
tu  poochh,  awadh  se,  ram  kahan?  
wrinda!  bolo,  ghanshyam  kahan?  
o  magadh!  kahan  mere  ashok?  
wo  chandrgupt  baldham  kahan  ?  
pairon  par  hi  hai  paDi  hui  
mithila  bhikharinai  sukumari,  
tu  poochh,  kahan  isne  khoyin  
apni  anant  nidhiyan  sari?  
ri  kapilwastu!  kah,  buddhdew  
ke  we  mangal  updesh  kahan?  
tibbat,  iran,  japan,  cheen  
tak  gaye  hue  sandesh  kahan?  
waishali  ke  bhagnawashesh  se  
poochh  lichchhwi  shan  kahan?  
o  ri  udas  ganDki!  bata  
widyapati  kawi  ke  gan  kahan?  
tu  tarun  desh  se  poochh  are,  
gunja  kaisa  ye  dhwans  rag?  
ambudhi  antastal  beech  chhipi  
ye  sulag  rahi  hai  kaun  aag?  
prachi  ke  prangan  beech  dekh,  
jal  raha  swarn  yug  agnijwal,  
tu  sinhnad  kar  jag  tapi!  
mere  nagapti!  mere  wishal!  
re,  rok  yudhishthir  ko  na  yahan,  
jane  de  unko  swarg  dheer,  
par,  phira  hamein  ganDiw  gada,  
lauta  de  arjun  bheem  weer  
kah  de  shankar  se,  aaj  karen  
we  prlay  nrity  phir  ek  bar  
sare  bharat  mein  goonj  uthe,  
har  har  bam  ka  phir  mahochchar  
le  angDai,  uth,  hile  dhara,  
kar  nij  wirat  swar  mein  ninad,  
tu  shailrat!  hunkar  bhare,  
phat  jay  kuha,  bhage  pramad  
tu  maun  tyag,  kar  sinhnad,  
re  tapi!  aaj  tap  ka  na  kal  
naw  yug  shankhadhwani  jaga  rahi,  
tu  jag,  jag,  mere  wishal!  
 
             
    
 
    
        स्रोत : 
                
                        पुस्तक  : स्वतंत्रता पुकारती (पृष्ठ 263) 
                                            संपादक  : नंद किशोर नवल  
                                                रचनाकार  : रामधारी सिंह दिनकर  
                                            
                             प्रकाशन  : साहित्य अकादेमी
                         
                                                संस्करण   : 2006 
                 
                
                
     
    Additional information available 
    Click on the INTERESTING button to view additional information associated with this sher.
    
 
    rare Unpublished content 
    This ghazal contains ashaar not published in the public domain. These are marked by a red line on the left.