मिथिला  के  भू-भाग  रुचिर  वे  
पकी  सुनहली  हँसती  फ़सलें  
धान  कूटतीं  कोकिल  कंठी  
आम-लीचियाँ  ताल-मखाने  
ऐसा  कुछ  भी  यहाँ  नहीं  है  
यहाँ  नहीं  हैं  
उड़द-मूँग  की  गद्दर  फलियाँ  
और  चने  के  लद्दर  बूटे  
हरी-भरी  बँसवाड़ी  के  घन-सघन  कुंज  वे  
अमराई-ताड़ों  के  झुरमुट  
टहनी-टहनी  से  फूले-झूले  कदंब-तरु  
मौलसिरी  के  फूल  ढेर-से  ताज़े-टटके  
यहाँ  नहीं  हैं  
यहाँ  नहीं  है  
‘रंग-बिरंगी  फूलोंवाली  
हरियाली  से  ढँकी  पहाड़ी  
देवदार  की  सरो-चीड़  की  
कोसों  फैली  हुई  क़तारें  
उन  हिममय  ऊँचे  शिखरों  के  
अद्भुत  और  विचित्र  नज़ारे’  
ऐसा  कुछ  भी  यहाँ  नहीं  है  
फिर  ऐसा  क्या  है  
आख़िर  इस  सादतपुर  में  
जिसको  एक  घुमक्कड़  कवि  ने  रुककर  चीन्हा  
सौंप  दिया  जिसके  हाथों  में  डेरा-डंडा  
जिसके  डील-डौल  को  अपनी  गलबाँही  दी  
सोचा  होगा  
सादतपुर  है  तो  दिल्ली  मे  
लेकिन  सादतपुर  में  दिल्ली  अभी  नहीं  है  
अभी  शेष  हैं  कुछ  निशान  सूखे  खेतों  के  
फ़सलों-खलिहानों  की  कुछ  यादें  बाक़ी  हैं  
बाक़ी  हैं  चौपालें-चारपाइयाँ-हुक़्क़े  
मैना  गुर्जरियों  के  कुछ  क़िस्से  बाक़ी  हैं  
बाक़ी  है  गर्मी  का  मौसम  जाड़ा  बाक़ी  
बाक़ी  महक  मटीली  पहली  बरखावाली  
गाँव  तरौनी  
दरभंगा-पटना  से  चलकर  
लंका  जमे  चढ़े  जा  तिब्बत  
आख़िर  लौटे  मैदानों  में  
भूमि-सुतों  के  साथ  लाठियाँ  थामी-भाँजीं  
भूमि-सुताओं  के  साहस  से  साहस  पाया  
हरकारे  की  तरह  घूमते  कविता  बाँची  
पत्रहीन  नंगे  गाछों  को  देखा-समझा  
क्रांति-पुरुष  को  जा  सलाम  की  लाल  चौक  पर  
राजघाट  पर  सत्य-अहिंसा  को  अपंग  रिरियाते  देखा  
शालवनों  में  गहरे  धँसकर  आरण्यक  छवियों  को  बाँचा  
क्रांति-सैनिकों  को  चुंबन  देने  को  ललके  
चंदू  से  अपने  सपनों  को  मरम  बताया  
झूठ  नहीं  है  
बाबा  ने  दुनिया  देखी  है  
पर  मैंने  बाबा  देखे  हैं  
देखे  हैं  घर  के  आँगन  में  
सुबह-शाम  खटिया  पर  बैठे  
अख़बारों  की  हैडिंग  छूते  मोटी-मोटी  
दायाँ  कान  सटाए  आकाशवाणी  से  
पढ़ते  कोई  पत्र-पत्रिका  अथवा  पुस्तक  
ताज़ा-ताज़ा  गीले-गीले  छापेवाली  
कणिका  को  तस्वीरें  पास  बिठा  दिखलाते  
मुस्कानें  दंतुरित  देख  फिर-फिर  मुस्काते  
देखें,  ठहर  देखते-देखते  कटहल-अमरूदों  को  
आम  और  जामुन  को  एक  साथ  बतियाते  
देखे,  देख  रीझते  सहजन  के  फूलों  को  
गुण  बतलाते  जवा  मिर्च  के  साथ-साथ  
तुलसी  बिरवे  के  
देखे  हें  कच्चे-पक्के  रस्तों  पर  चलते  
डगमग-डगमग  छड़ी  जमाए  
गिन-गिनकर  रखते  क़दमों  को  
दरवाज़े-दरवाज़े  पुर-परिकंपा  करते  
राज़ी-ख़ुशी  पूछते  सबकी  सबसे  मिलकर  
अते-पते  की  बातें  करते  बुढ़ियाओं  से  
बहू-बेटियों  के  हाथों  को  ले  हाथों  युवतर  हो  जाते  
कविताई  का...  
कई  बार  मैंने  यों  देखे  हैं  बाबा  
लौट  गए  हों  पैंसठ-सत्तर  साल  पिछाड़ी  
ठक्कन-वैद्यनाथ  को  ही  फिर  से  चित  करते  
लो  देखो,  वे  ठिठक  गए  हैं  चलते-चलते  
मैंले  पाँवों  चप्पल  देह  पजामा-कुर्ता  
जर्सी  बुनी  हुई  विमला  के  हाथ-माथ  से  
झुके  हुए  कंधों  पर  गमछा  कुछ  ललछौंहा  
ऊपर  ऊनी-सूनी  टोपा  तीरेवाला  
बड़े-बड़े  हैं  कान  नुकीली  ऊँची  नासा  
होंठों  पर  गंभीर  शरारत  मुस्काती-सी  
दाढ़ी  पर  कैंची  सईद  की  सादतपुरिया  
मुट्ठी-भर  गर्दन  के  ऊपर  सिर  ही  सिर  है  
देख  रहे  हैं  नज़र  टिकाए  
ब्रेख़्तनुमा  घुच्ची  आँखों  से  
अमलतास  कचनार  औऱ  वह  धूसर  आँगन...  
‘रमाकांत  के  जाने  से  ये  भी  उदास  हैं  
ग्रेट  बहुत  थे  रमाकांत  जी...  
आशाराम...  जानते  थे  न...  देखे  होंगे  
कामगार  थे  कैडर  में  थे  
बड़े  पुराने  कॉमरेड  थे  असली-खाँटी  
अक्सर  ही  बातें  होती  थीं  घंटों-घंटों  
बहुत  सहे-समझे  थे  दिल्ली  के  नेतागण  
अब  तो  बस  यादें  बाक़ी  हैं...’  
दुनिया  कहती  दुनिया-भर  के  
मैं  कहता  सादतपुर  के  हैं  
बाबा  अधुनातन  पुरखे  हैं!  
                mithila  ke  bhu  bhag  ruchir  we  
paki  sunahli  hansti  faslen  
dhan  kuttin  kokil  kanthi  
am  lichiyan  tal  makhane  
aisa  kuch  bhi  yahan  nahin  hai  
yahan  nahin  hain  
uDad  moong  ki  gaddar  phaliyan  
aur  chane  ke  laddar  bute  
hari  bhari  banswaDi  ke  ghan  saghan  kunj  we  
amrai  taDon  ke  jhurmut  
tahni  tahni  se  phule  jhule  kadamb  taru  
maulsiri  ke  phool  Dher  se  taze  tatke  
yahan  nahin  hain  
yahan  nahin  hai  
‘rang  birangi  phulonwali  
hariyali  se  Dhanki  pahaDi  
dewdar  ki  saro  cheeD  ki  
koson  phaili  hui  qataren  
un  himmay  unche  shikhron  ke  
adbhut  aur  wichitr  nazare’  
aisa  kuch  bhi  yahan  nahin  hai  
phir  aisa  kya  hai  
akhir  is  sadatpur  mein  
jisko  ek  ghumakkaD  kawi  ne  rukkar  chinha  
saump  diya  jiske  hathon  mein  Dera  DanDa  
jiske  Deel  Daul  ko  apni  galbanhi  di  
socha  hoga  
sadatpur  hai  to  dilli  mae  
lekin  sadatpur  mein  dilli  abhi  nahin  hai  
abhi  shesh  hain  kuch  nishan  sukhe  kheton  ke  
faslon  khalihanon  ki  kuch  yaden  baqi  hain  
baqi  hain  chaupalen  charpaiyan  huqqe  
maina  gurjariyon  ke  kuch  qisse  baqi  hain  
baqi  hai  garmi  ka  mausam  jaDa  baqi  
baqi  mahak  matili  pahli  barkhawali  
ganw  tarauni  
darbhanga  patna  se  chalkar  
lanka  jame  chaDhe  ja  tibbat  
akhir  laute  maidanon  mein  
bhumi  suton  ke  sath  lathiyan  thami  bhanjin  
bhumi  sutaon  ke  sahas  se  sahas  paya  
harkare  ki  tarah  ghumte  kawita  banchi  
patrhin  nange  gachhon  ko  dekha  samjha  
kranti  purush  ko  ja  salam  ki  lal  chauk  par  
rajghat  par  saty  ahinsa  ko  apang  ririyate  dekha  
shalawnon  mein  gahre  dhansakar  aranyak  chhawiyon  ko  bancha  
kranti  sainikon  ko  chumban  dene  ko  lalke  
chandu  se  apne  sapnon  ko  maram  bataya  
jhooth  nahin  hai  
baba  ne  duniya  dekhi  hai  
par  mainne  baba  dekhe  hain  
dekhe  hain  ghar  ke  angan  mein  
subah  sham  khatiya  par  baithe  
akhbaron  ki  haiDing  chhute  moti  moti  
dayan  kan  sataye  akashwani  se  
paDhte  koi  patr  patrika  athwa  pustak  
taza  taza  gile  gile  chhapewali  
kanaika  ko  taswiren  pas  bitha  dikhlate  
muskanen  danturit  dekh  phir  phir  muskate  
dekhen,  thahar  dekhte  dekhte  kathal  amrudon  ko  
am  aur  jamun  ko  ek  sath  batiyate  
dekhe,  dekh  rijhte  sahjan  ke  phulon  ko  
gun  batlate  jawa  mirch  ke  sath  sath  
tulsi  birwe  ke  
dekhe  hen  kachche  pakke  raston  par  chalte  
Dagmag  Dagmag  chhaDi  jamaye  
gin  ginkar  rakhte  qadmon  ko  
darwaze  darwaze  pur  parikampa  karte  
razi  khushi  puchhte  sabki  sabse  milkar  
ate  pate  ki  baten  karte  buDhiyaon  se  
bahu  betiyon  ke  hathon  ko  le  hathon  yuwtar  ho  jate  
kawitai  ka  
kai  bar  mainne  yon  dekhe  hain  baba  
laut  gaye  hon  painsath  sattar  sal  pichhaDi  
thakkan  waidynath  ko  hi  phir  se  chit  karte  
lo  dekho,  we  thithak  gaye  hain  chalte  chalte  
mainle  panwon  chappal  deh  pajama  kurta  
jarsi  buni  hui  wimla  ke  hath  math  se  
jhuke  hue  kandhon  par  gamchha  kuch  lalchhaunha  
upar  uni  suni  topa  tirewala  
baDe  baDe  hain  kan  nukili  unchi  nasa  
honthon  par  gambhir  shararat  muskati  si  
daDhi  par  kainchi  said  ki  sadatapuriya  
mutthi  bhar  gardan  ke  upar  sir  hi  sir  hai  
dekh  rahe  hain  nazar  tikaye  
brekhtanuma  ghuchchi  ankhon  se  
amaltas  kachnar  aur  wo  dhusar  angan  
‘ramakant  ke  jane  se  ye  bhi  udas  hain  
great  bahut  the  ramakant  ji  
asharam  jante  the  na  dekhe  honge  
kamgar  the  kaiDar  mein  the  
baDe  purane  kaॉmareD  the  asli  khanti  
aksar  hi  baten  hoti  theen  ghanton  ghanton  
bahut  sahe  samjhe  the  dilli  ke  netagan  
ab  to  bus  yaden  baqi  hain  ’  
duniya  kahti  duniya  bhar  ke  
main  kahta  sadatpur  ke  hain  
baba  adhunatan  purkhe  hain!  
mithila  ke  bhu  bhag  ruchir  we  
paki  sunahli  hansti  faslen  
dhan  kuttin  kokil  kanthi  
am  lichiyan  tal  makhane  
aisa  kuch  bhi  yahan  nahin  hai  
yahan  nahin  hain  
uDad  moong  ki  gaddar  phaliyan  
aur  chane  ke  laddar  bute  
hari  bhari  banswaDi  ke  ghan  saghan  kunj  we  
amrai  taDon  ke  jhurmut  
tahni  tahni  se  phule  jhule  kadamb  taru  
maulsiri  ke  phool  Dher  se  taze  tatke  
yahan  nahin  hain  
yahan  nahin  hai  
‘rang  birangi  phulonwali  
hariyali  se  Dhanki  pahaDi  
dewdar  ki  saro  cheeD  ki  
koson  phaili  hui  qataren  
un  himmay  unche  shikhron  ke  
adbhut  aur  wichitr  nazare’  
aisa  kuch  bhi  yahan  nahin  hai  
phir  aisa  kya  hai  
akhir  is  sadatpur  mein  
jisko  ek  ghumakkaD  kawi  ne  rukkar  chinha  
saump  diya  jiske  hathon  mein  Dera  DanDa  
jiske  Deel  Daul  ko  apni  galbanhi  di  
socha  hoga  
sadatpur  hai  to  dilli  mae  
lekin  sadatpur  mein  dilli  abhi  nahin  hai  
abhi  shesh  hain  kuch  nishan  sukhe  kheton  ke  
faslon  khalihanon  ki  kuch  yaden  baqi  hain  
baqi  hain  chaupalen  charpaiyan  huqqe  
maina  gurjariyon  ke  kuch  qisse  baqi  hain  
baqi  hai  garmi  ka  mausam  jaDa  baqi  
baqi  mahak  matili  pahli  barkhawali  
ganw  tarauni  
darbhanga  patna  se  chalkar  
lanka  jame  chaDhe  ja  tibbat  
akhir  laute  maidanon  mein  
bhumi  suton  ke  sath  lathiyan  thami  bhanjin  
bhumi  sutaon  ke  sahas  se  sahas  paya  
harkare  ki  tarah  ghumte  kawita  banchi  
patrhin  nange  gachhon  ko  dekha  samjha  
kranti  purush  ko  ja  salam  ki  lal  chauk  par  
rajghat  par  saty  ahinsa  ko  apang  ririyate  dekha  
shalawnon  mein  gahre  dhansakar  aranyak  chhawiyon  ko  bancha  
kranti  sainikon  ko  chumban  dene  ko  lalke  
chandu  se  apne  sapnon  ko  maram  bataya  
jhooth  nahin  hai  
baba  ne  duniya  dekhi  hai  
par  mainne  baba  dekhe  hain  
dekhe  hain  ghar  ke  angan  mein  
subah  sham  khatiya  par  baithe  
akhbaron  ki  haiDing  chhute  moti  moti  
dayan  kan  sataye  akashwani  se  
paDhte  koi  patr  patrika  athwa  pustak  
taza  taza  gile  gile  chhapewali  
kanaika  ko  taswiren  pas  bitha  dikhlate  
muskanen  danturit  dekh  phir  phir  muskate  
dekhen,  thahar  dekhte  dekhte  kathal  amrudon  ko  
am  aur  jamun  ko  ek  sath  batiyate  
dekhe,  dekh  rijhte  sahjan  ke  phulon  ko  
gun  batlate  jawa  mirch  ke  sath  sath  
tulsi  birwe  ke  
dekhe  hen  kachche  pakke  raston  par  chalte  
Dagmag  Dagmag  chhaDi  jamaye  
gin  ginkar  rakhte  qadmon  ko  
darwaze  darwaze  pur  parikampa  karte  
razi  khushi  puchhte  sabki  sabse  milkar  
ate  pate  ki  baten  karte  buDhiyaon  se  
bahu  betiyon  ke  hathon  ko  le  hathon  yuwtar  ho  jate  
kawitai  ka  
kai  bar  mainne  yon  dekhe  hain  baba  
laut  gaye  hon  painsath  sattar  sal  pichhaDi  
thakkan  waidynath  ko  hi  phir  se  chit  karte  
lo  dekho,  we  thithak  gaye  hain  chalte  chalte  
mainle  panwon  chappal  deh  pajama  kurta  
jarsi  buni  hui  wimla  ke  hath  math  se  
jhuke  hue  kandhon  par  gamchha  kuch  lalchhaunha  
upar  uni  suni  topa  tirewala  
baDe  baDe  hain  kan  nukili  unchi  nasa  
honthon  par  gambhir  shararat  muskati  si  
daDhi  par  kainchi  said  ki  sadatapuriya  
mutthi  bhar  gardan  ke  upar  sir  hi  sir  hai  
dekh  rahe  hain  nazar  tikaye  
brekhtanuma  ghuchchi  ankhon  se  
amaltas  kachnar  aur  wo  dhusar  angan  
‘ramakant  ke  jane  se  ye  bhi  udas  hain  
great  bahut  the  ramakant  ji  
asharam  jante  the  na  dekhe  honge  
kamgar  the  kaiDar  mein  the  
baDe  purane  kaॉmareD  the  asli  khanti  
aksar  hi  baten  hoti  theen  ghanton  ghanton  
bahut  sahe  samjhe  the  dilli  ke  netagan  
ab  to  bus  yaden  baqi  hain  ’  
duniya  kahti  duniya  bhar  ke  
main  kahta  sadatpur  ke  hain  
baba  adhunatan  purkhe  hain!  
 
    
 
    
        स्रोत : 
                
                        पुस्तक  : लौट आएँगी आँखें (पृष्ठ 128)रचनाकार  : रामकुमार कृषक 
                             प्रकाशन  : वाणी प्रकाशन
                         
                                                संस्करण   : 2002 
                
                
     
    Additional information available 
    Click on the INTERESTING button to view additional information associated with this sher.
    
 
    rare Unpublished content 
    This ghazal contains ashaar not published in the public domain. These are marked by a red line on the left.