आओ  सा'ब,  मेरबान  हुजूर  पधारो,  आए  कैसे,  हमारे  यहाँ?  
सिकायत  सरकार?  हमारे  बस्ती  वालों  के  खिलाफ?  
फौजदारी?  
ऐसा  तो  होता  रहता  है  सा'ब,  सिकायतें  तो  होती  रहती  हैं,  
दीवानी  की  भी  होती  हैं  और  फौजदारी  की  भी,  इसमें  आपको  दौड़ने  की  
क्या  ज़रूरत  थी?  
आप  तो  इस  काबिल  हैं  कि  कचहरी  में  बैठकर  सिकायतें  सुनें,  
और  हम  इस  काबिल  हैं  कि  कचहरी  में  आकर  सिकायत  करें।  
बस्ती  वाले  भी,  गोदाम  वाले  भी।  
सरकार  आप  तो  बस  सुन  लें:  ज़्यादा-से-ज़्यादा  सबको  अपने  बँगले  पर  
बुलाकर  सुन  लें।  
ना  ना,  सरकार  भला  हम  गुनाह  करेंगे?  और  वह  भी  ऐसा  कि  गुनाह  लागू  
हो  हम  पर?  
हम  तो  साहब—अगर  आप  गिनने  जाएँ  तो  हम  हज़ारेक  कुटुम्ब  की  
बस्ती  वाले,  
पाँच-छह  हज़ार  लोगों  की  हमारी  बस्ती,  
हर  एक  दो-दो  बार  वोट  दे,  तो  आँकड़ा  दस-बारह  या  पन्द्रह  हज़ार  पर  
पहुँचता  है।  
पाँच  साल  में  एक  बार  अब  तो  समझो  दो  बार  
तीन-तीन  बार  भी  होता  है,  वो,  कभी-कभी  
तो  हुजूर,  आँकड़ा  छत्तीस  हज़ार  पर  पहुँचता  है।  
अब  आप  ही  कहो,  आप  तो  सब  जानते  हैं,  
भला  छत्तीस  हज़ार  लोग  गुनाह  करेंगे?  
नहीं  ही  करेंगे  ना,  सरकार?  वाह!  आप  सब  कुछ  पचा  जाते  हैं,  समझदारी  
के  साथ।  
हम  तो  आपकी  संतान  हैं,  माई  बाप!  आप  भला  कैसे  हमारा  बुरा  चाहेंगे,  
कभी  भी?  
और  अब  गोदाम  की  तो  पूरी  पहेली  ही  सुलझ  गई  सरकार।  हमने  तो  इसे  
खोल  डाला।  
हमने  गोदाम  खोला  और  हमारी  आधी  बस्ती  तो  वहीं  रहने  चली  गई  सरकार!  
यूँ  भी  हमारी  बस्ती  की  
आबादी  बहुत  बढ़  गई  थी  आजकल!  
सरसामान?  बड़े  सा'ब!  कैसा  सरसामान?  
सरसामान  का  तो  यूँ  है  :  अच्छा  था।  
कुछ  का  तो  एक्षपोट  हो  गया;  
और  जो  बाकी  रहा,  मैंने  कहा  था  न,  वैसे  
डिछपोज  कर  दिया,  सा'ब,  
अब  आप  से  क्यों  छिपाएँ  नामदार?  
इस  पर  भी  जो  बच  गया,  हुजूर  उसे  
हम  सब  बस्ती  वालों  ने  यूज  में  ले  लिया  :  
दिन-दोपहर  यूज  वाली  दिन-दोपहर  
और  रात  वाली  रात-आधी  रात।  
बच्चों  ने,  जनानियों  ने  और  मर्दों  ने,  सबने  अपने-अपने  ठिकाने  लगा  दिया।  
अब  तो  हम  बड़े  मज़े  से  गोदाम  की  चीज़ों  को  काम  में  लाते  हैं,  बड़े  साब!  
गोदाम  में  सामान  भी  तो  ऊँचे  किस्म  का  था;  मालिक!  
कुछ  सड़ा-गला  सामान  भी  न  हो,  वह  बात  नहीं;  
लेकिन  उसे  तो  हमने  काम  में  ले  लिया  
खाई-खंदकों  को  पाटने  में।  
बाकी  की  चीज़ें  काम  में  ले  ली  हैं।  
उस  छुटकू  की  कलाई  में  घड़ी  देखी,  साब?  
अरे  छुटकू  !  सरकार  को  अपना  टेम  तो  बता।  
हुजूर,  घड़ी  मिली  तो  उसे  देखना  भी  सीख  गया,  वो  साला  पिद्दी!  
और  उस  मोड़ी  ने  जो  गहने  लटका  रखे  हैं,  
वे  सब  गोदाम  के  अंदर  से  ही  निकाले  थे,  सरकार!  
आसीरवाद  दो,  मालिक,  
अरे  वो  अतर  की  फुसफुस  वाली  कुप्पी  ला,  एक्षपोट  वाली,  
लगा  साहब  के,  लगा-लगा,  वाह  रे  वाह,  मालिक!  
हाँ,  हाँ,  काँख-बगल  को  भी  महका  दे!  
पहले  तो  कैसी  बदबू  मारता  था,  गोदाम,  तब,  जब  बन्द  था!  
नहीं  हुजूर.  फिलहाल  तो  कोई  सिकायत  नहीं  है।  
अब  आपको  जाना  हो  तो  जाएँ  हुजूर,  
देखो  न,  गोदाम  का  सवाल  तो  सुलझा  डाला  है  इस  बस्ती  ने  ही,  सरकार!  
                aao  saba,  merban  hujur  padharo,  aaye  kaise,  hamare  yahan?  
sikayat  sarkar?  hamare  basti  walon  ke  khilaph?  
phaujdari?  
aisa  to  hota  rahta  hai  saba,  sikayten  to  hoti  rahti  hain,  
diwani  ki  bhi  hoti  hain  aur  phaujdari  ki  bhi,  ismen  aapko  dauDne  ki  
kya  zarurat  thee?  
ap  to  is  kabil  hain  ki  kachahri  mein  baithkar  sikayten  sunen,  
aur  hum  is  kabil  hain  ki  kachahri  mein  aakar  sikayat  karen  
basti  wale  bhi,  godam  wale  bhi  
sarkar  aap  to  bus  sun  lenh  zyada  se  zyada  sabko  apne  bangale  par  
bulakar  sun  len  
na  na,  sarkar  bhala  hum  gunah  karenge?  aur  wo  bhi  aisa  ki  gunah  lagu  
ho  hum  par?  
hum  to  sahab—agar  aap  ginne  jayen  to  hum  hazarek  kutumb  ki  
basti  wale,  
panch  chhah  hazar  logon  ki  hamari  basti,  
har  ek  do  do  bar  wote  de,  to  ankDa  das  barah  ya  pandrah  hazar  par  
pahunchta  hai  
panch  sal  mein  ek  bar  ab  to  samjho  do  bar  
teen  teen  bar  bhi  hota  hai,  wo,  kabhi  kabhi  
to  hujur,  ankDa  chhattis  hazar  par  pahunchta  hai  
ab  aap  hi  kaho,  aap  to  sab  jante  hain,  
bhala  chhattis  hazar  log  gunah  karenge?  
nahin  hi  karenge  na,  sarkar?  wah!  aap  sab  kuch  pacha  jate  hain,  samajhdari  
ke  sath  
hum  to  apaki  santan  hain,  mai  bap!  aap  bhala  kaise  hamara  bura  chahenge,  
kabhi  bhee?  
aur  ab  godam  ki  to  puri  paheli  hi  sulajh  gai  sarkar  hamne  to  ise  
khol  Dala  
hamne  godam  khola  aur  hamari  aadhi  basti  to  wahin  rahne  chali  gai  sarkar!  
yoon  bhi  hamari  basti  ki  
abadi  bahut  baDh  gai  thi  ajkal!  
sarsaman?  baDe  saba!  kaisa  sarsaman?  
sarsaman  ka  to  yoon  hai  ha  achchha  tha  
kuch  ka  to  ekshpot  ho  gaya;  
aur  jo  baki  raha,  mainne  kaha  tha  na,  waise  
Dichhpoj  kar  diya,  saba,  
ab  aap  se  kyon  chhipayen  namdar?  
is  par  bhi  jo  bach  gaya,  hujur  use  
hum  sab  basti  walon  ne  yooj  mein  le  liya  ha  
din  dopahar  yooj  wali  din  dopahar  
aur  raat  wali  raat  aadhi  raat  
bachchon  ne,  jananiyon  ne  aur  mardon  ne,  sabne  apne  apne  thikane  laga  diya  
ab  to  hum  baDe  maze  se  godam  ki  chizon  ko  kaam  mein  late  hain,  baDe  sab!  
godam  mein  saman  bhi  to  unche  kism  ka  tha;  malik!  
kuch  saDa  gala  saman  bhi  na  ho,  wo  baat  nahin;  
lekin  use  to  hamne  kaam  mein  le  liya  
khai  khandkon  ko  patne  mein  
baki  ki  chizen  kaam  mein  le  li  hain  
us  chhutku  ki  kalai  mein  ghaDi  dekhi,  sab?  
are  chhutku  !  sarkar  ko  apna  tem  to  bata  
hujur,  ghaDi  mili  to  use  dekhana  bhi  seekh  gaya,  wo  sala  piddi!  
aur  us  moDi  ne  jo  gahne  latka  rakhe  hain,  
we  sab  godam  ke  andar  se  hi  nikale  the,  sarkar!  
asirwad  do,  malik,  
are  wo  atar  ki  phusphus  wali  kuppi  la,  ekshpot  wali,  
laga  sahab  ke,  laga  laga,  wah  re  wah,  malik!  
han,  han,  kankh  bagal  ko  bhi  mahka  de!  
pahle  to  kaisi  badbu  marta  tha,  godam,  tab,  jab  band  tha!  
nahin  hujur  philhal  to  koi  sikayat  nahin  hai  
ab  aapko  jana  ho  to  jayen  hujur,  
dekho  na,  godam  ka  sawal  to  suljha  Dala  hai  is  basti  ne  hi,  sarkar!  
aao  saba,  merban  hujur  padharo,  aaye  kaise,  hamare  yahan?  
sikayat  sarkar?  hamare  basti  walon  ke  khilaph?  
phaujdari?  
aisa  to  hota  rahta  hai  saba,  sikayten  to  hoti  rahti  hain,  
diwani  ki  bhi  hoti  hain  aur  phaujdari  ki  bhi,  ismen  aapko  dauDne  ki  
kya  zarurat  thee?  
ap  to  is  kabil  hain  ki  kachahri  mein  baithkar  sikayten  sunen,  
aur  hum  is  kabil  hain  ki  kachahri  mein  aakar  sikayat  karen  
basti  wale  bhi,  godam  wale  bhi  
sarkar  aap  to  bus  sun  lenh  zyada  se  zyada  sabko  apne  bangale  par  
bulakar  sun  len  
na  na,  sarkar  bhala  hum  gunah  karenge?  aur  wo  bhi  aisa  ki  gunah  lagu  
ho  hum  par?  
hum  to  sahab—agar  aap  ginne  jayen  to  hum  hazarek  kutumb  ki  
basti  wale,  
panch  chhah  hazar  logon  ki  hamari  basti,  
har  ek  do  do  bar  wote  de,  to  ankDa  das  barah  ya  pandrah  hazar  par  
pahunchta  hai  
panch  sal  mein  ek  bar  ab  to  samjho  do  bar  
teen  teen  bar  bhi  hota  hai,  wo,  kabhi  kabhi  
to  hujur,  ankDa  chhattis  hazar  par  pahunchta  hai  
ab  aap  hi  kaho,  aap  to  sab  jante  hain,  
bhala  chhattis  hazar  log  gunah  karenge?  
nahin  hi  karenge  na,  sarkar?  wah!  aap  sab  kuch  pacha  jate  hain,  samajhdari  
ke  sath  
hum  to  apaki  santan  hain,  mai  bap!  aap  bhala  kaise  hamara  bura  chahenge,  
kabhi  bhee?  
aur  ab  godam  ki  to  puri  paheli  hi  sulajh  gai  sarkar  hamne  to  ise  
khol  Dala  
hamne  godam  khola  aur  hamari  aadhi  basti  to  wahin  rahne  chali  gai  sarkar!  
yoon  bhi  hamari  basti  ki  
abadi  bahut  baDh  gai  thi  ajkal!  
sarsaman?  baDe  saba!  kaisa  sarsaman?  
sarsaman  ka  to  yoon  hai  ha  achchha  tha  
kuch  ka  to  ekshpot  ho  gaya;  
aur  jo  baki  raha,  mainne  kaha  tha  na,  waise  
Dichhpoj  kar  diya,  saba,  
ab  aap  se  kyon  chhipayen  namdar?  
is  par  bhi  jo  bach  gaya,  hujur  use  
hum  sab  basti  walon  ne  yooj  mein  le  liya  ha  
din  dopahar  yooj  wali  din  dopahar  
aur  raat  wali  raat  aadhi  raat  
bachchon  ne,  jananiyon  ne  aur  mardon  ne,  sabne  apne  apne  thikane  laga  diya  
ab  to  hum  baDe  maze  se  godam  ki  chizon  ko  kaam  mein  late  hain,  baDe  sab!  
godam  mein  saman  bhi  to  unche  kism  ka  tha;  malik!  
kuch  saDa  gala  saman  bhi  na  ho,  wo  baat  nahin;  
lekin  use  to  hamne  kaam  mein  le  liya  
khai  khandkon  ko  patne  mein  
baki  ki  chizen  kaam  mein  le  li  hain  
us  chhutku  ki  kalai  mein  ghaDi  dekhi,  sab?  
are  chhutku  !  sarkar  ko  apna  tem  to  bata  
hujur,  ghaDi  mili  to  use  dekhana  bhi  seekh  gaya,  wo  sala  piddi!  
aur  us  moDi  ne  jo  gahne  latka  rakhe  hain,  
we  sab  godam  ke  andar  se  hi  nikale  the,  sarkar!  
asirwad  do,  malik,  
are  wo  atar  ki  phusphus  wali  kuppi  la,  ekshpot  wali,  
laga  sahab  ke,  laga  laga,  wah  re  wah,  malik!  
han,  han,  kankh  bagal  ko  bhi  mahka  de!  
pahle  to  kaisi  badbu  marta  tha,  godam,  tab,  jab  band  tha!  
nahin  hujur  philhal  to  koi  sikayat  nahin  hai  
ab  aapko  jana  ho  to  jayen  hujur,  
dekho  na,  godam  ka  sawal  to  suljha  Dala  hai  is  basti  ne  hi,  sarkar!  
 
    
 
    
        स्रोत : 
                
                        पुस्तक  : जटायु, रुगोवा और अन्य कविताएँ रचनाकार  : सितांशु यशश्चंद्र 
                             प्रकाशन  : राजकमल प्रकाशन
                         
                                                संस्करण   : 2022 
                
                
     
    Additional information available 
    Click on the INTERESTING button to view additional information associated with this sher.
    
 
    rare Unpublished content 
    This ghazal contains ashaar not published in the public domain. These are marked by a red line on the left.